Tillo Işık Hadisesi Erzurumlu İbrahim Hakkı Hz. (1703-1780) tarafından, üstadı (hocası) İsmail Fakirullah Hz. (1656-1734) türbesi için tasarlanan, yılda iki sefer, gece gündüzün eşit olduğu ekinoks günlerinin (21 Mart – 23 Eylül) sabahında gerçekleşen, tüm kasaba (Tillo) henüz Güneş’i görmediği bir vakitte, Güneş’in ilk ışıklarının, hocasının kabr-i şerifinin başucuna düşmesi olayıdır ki, olay anında başucu, ayakucu, türbenin hemen dibindeki kule, türbeden 3 kilometre doğuda “Kalat-ül Üstad” denilen tepenin en üstünde, sal taşlarından, harç kullanmadan, İbrahim Hakkı Hz’nin bizzat elleriyle yaptığı taşduvar ve Güneş aynı hat (doğrultu) üstüne gelmektedir. Bu eşsiz düzeneğin inşaa edilmesindeki amaç, bilime saygı, hocaya hürmettir. Bu amaç, İbrahim Hakkı Hz’nin kendi sözleriyle, “Yeni yılda doğan Güneş’in ilk ışıkları, hocamın başını aydınlatmaz ise ben o Güneş’i neyliyeyim!” olarak ifade edilmiştir.

İbrahim Hakkı Hz’nin inşaa ettiği orijinal türbede Işık Hadisesi, doğu ufkunun bulutsuz olduğu ekinoks günlerinde ikiyüzyılı aşkın süreyle meraklıları tarafından izlendi. Ancak, 1960 lı yılların başında, yıpranmış türbenin sözde restorasyonu sırasında ışık düzeneği çalışmaz hale geldi. Türbeye bu eşsiz özelliğini tekrar kazandırmak üzere yarım asır süren tüm çabalar sonuçsuz kalmış, bölgeye gelen, hatta davet edilen yerli-yabancı birçok bilim adamının uğraşları da sistemi tekrar çalışır duruma getirememiştir.

Ancak, Başkent Üniversitesi öğretim üyesi, arkeolog Prof. Dr. Cengiz Işık’ın 2011 yılı başında ani gelişmiş bir Tillo ziyareti sırasında, dönemin Siirt Valisi Musa Çolak, bozuk sistemin tekrar çalıştırılmasını ısrarla rica etmiştir. Arkeolojik gibi görünen konunun teknik açıdan astronomiyi ilgilendirdiğini, bu yüzden katkısının olamayacağını belirten Profesör Işık, ısrarlara dayanamayıp, konuyu araştıracağına, uzmanlarına ulaşabilirse bir çalışma ekibi oluşturmaya gayret sarf edeceğine dair söz vermiştir. Konu, o günlerde TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) Müdürü, Prof.Dr. Zeki EKER’e (Akdeniz Üniversitesi, Astrofizik) intikal etmiştir. Görev kabul edilmiş, Prof.Dr. Cengiz Işık, Prof.Dr. Zeki EKER, Dr.Tuncay Özışık (TUG), Prof.Dr.Adnan Ökten (İstanbul Üniversitesi, Astronomi), ve Doç.Dr. Oğuz Özer’den (Mimar Sinan Üniversitesi, Mimar) oluşan ilk ekip 2011 yılı ekinoksundan bir gün önce (20 Mart) Tillo’ya ulaşmış araştırma ve ölçümlere başlamıştır. Yrd.Doç.Dr. Mustafa Helvacı (Akdeniz Üniversitesi, astronom) iki gün sonra ekibe katılmıştır.

Hava şartlarının müsaade ettiği anlarda yapılan ölçümler ve ekinoks sabahında bulutlu doğu ufkunda Güneş’in göründüğü yarım dakika içinde çekilebilen birkaç doğu ufku fotoğrafının değerlendirilmesinden sonra hazırlanan 6 Mayıs 2011 tarihli rapor ile çözüm önerileri Siirt Valiliğine sunulmuştur. 5 Temmuz 2011 tarihli, Elazığ, Bölge Tabiat ve Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu’ndan alınmış, Cengiz Işık ve Zeki Eker gözetiminde türbe’ye sınırlı müdahale izninden sonra, tercih edilen çözüm önerisi, 17 Temmuz’da uygulamaya konmuş, titiz bir çalışma ile türbenin doğu duvarında, ışık yolu doğrultusunda Güneş ışığının geçeceği kadar 30 cm çapında bir delik açılmış, türbenin hemen doğusundaki kulenin tavanındaki düz aynayı, düz ayna içinde 3 km ötede Kalat-ül Üstad tepesindeki taşduvarı görebilen, portatif 12.5 cm çaplı teleskop kullanılarak düz aynaya yapılan ince ayar sonucunda Tillo Işık Hadisesinin optik sistemi, yaklaşık 50 yıl aradan sonra, bir sonraki ekinoksta (23 Eylül) çalışacak duruma getirilmiştir. Sistemin nasıl çalıştığını anlatan bir pano, türbenin kuzey duvarına yerleştirilmiştir. Türbede medfun tevazunun zirvesine ulaşmış zatlar hürmetine, sistemi tekrar çalışır duruma getiren ekip de örnek bir tevazu gösterip sistemi kimin düzelttiğine dair bilgiyi panoya koymamıştır.

Siirt Valiliğinin Tillo meydanına kurduğu dev dijital ekran sayesinde, Tillo Işık Hadisesi, sadece türbe içine sığabilen 5-10 kişi tarafından değil, binlerce kişi tarafından aynı anda izlenebilmektedir. Işık Hadisesi halk tarafından izlenebilsin diye, dev dijital ekran 23 Eylül 2011 den bugüne, her ekinoks gününde Tillo Meydanına kurulmaktadır. Türbe içine Siirt Valiliğinden izin alabilen televizyon kameraları kurulmaktadır. Bunlardan en yetkin olanı Tillo Meydanındaki dijital ekrana giden yayını gerçekleştirmektedir. Böylece, Tillo’ya bu harika olayı görmek için gelenler, Tillo Işık hadisesini canlı olarak izleme imkanı bulmaktadırlar.

Tillo Işık hadisesinin bilimsel açıklaması, tarihsel, kültürel ve sosyolojik bakımdan önemi, doğru zannedilen yanlışları ve yeni keşfedilen bilinmeyen yönleri Ağustos ayı içinde Nurdan Haber’de çıkan yazılarımda anlatılmıştır. Türbede yatan saygıdeğer üstadların unutulmaması, Işık hadisesinin doğru tasvir edilmesi bakımından zaman zaman, ilerideki yıllarda, Işık Hadisesi olayından önce benzer yazılarım, bi-iznillah devam edecektir. Aşağıdaki resimde 22-23 ve 24 Eylül 2017 tarihlerinde

türbeden 3 kilometre ötede, Tillo’nun doğusundaki tepeden Güneş’in doğuşu ve yükselişi (sarı oklar) gösterilmiştir. Güneş’in izleyeceği yollar ve Gök ekvatorunun konumu, türbe yakınındaki kule’nin tavanına yerleştirilmiş, Güneş ışığını türbe penceresinden Tac-ı Şerife gönderen ayna yanına konulmuş Fotoraf makinesinin gördüğü görüntü üzerine yerleştirilmiştir. Astronomide paralaks (ihtilaf-ül manzar) denen olay nedeniyle kule dibindeki birine göre Güneş henüz doğmamıştır. Kesikli daire, türbe girişi önündeki birine göre Güneş’in 23 Eylül de olay başladığı andaki konumudur. Yani, türbe ve Tillo henüz gölge içindedir, kulenin ucu gölge dışına çıkmış, kule ucundan bakan biri Güneş’i yarı yarıya doğmuş halde görmektedir. Bir gün önce, olay günü ve bir gün sonra kule ucundaki aynadan görüldüğü şekli ile, Güneş’in yarı doğmuş vakitleri (saat, dakika ve saniye) şekil üstüne kaydedilmiştir.

Güneş her gün biraz daha güneyden doğmaktadır. Her gün biraz daha güneyden doğuş, 22 Aralığa (gündönümü) kadar sürecektir. Gündönümü sonrasında, Güneş her gün biraz daha kuzeyden doğarak, 21 Mart’ta (nevruz günü) şekilde siyah çizgi ile gösterilen Gök Ekvatoruna en yakın doğacak ve Işık Hadisesi altı ay sonra, hava açıksa tekrar görülebilecektir. Düşey mavi çizgi ile taşduvarın konumu işaretlenmiştir.

İbrahim Hakkı Hz, taşduvarı nevruz gününü (yılın ilk günü anlamında) belirlemek için kullanmıştır. Yani, Mart ayı içinde Güneş, kule dibindeki gözlemciye göre, taşduvarın (düşey mavi çizgi) sağından doğuyor ise, eski yıl henüz bitmemiştir. Güneş taşduvarın solundan doğuyorsa, yeni yıl başlamıştır. Güneş taş duvarın solundan doğması şartı ile taş duvara en yakın doğduğu gün nevruzdur, yılın ilk günüdür.

Galaksi cehenneminde bir küçük cennet

Işık hadisesi ekinoks günlerinin (21 Mart, 23 Eylül) sabahında gerçekleşmektedir ama, her hadise, her yıl tıpatıp aynı değildir. Bir yılın 365 tam gün olmaması, yani artık yıl sebebi ile her farklı ekinoks günü sabahında Güneş’in Gök ekvatoruna göre konumu da farklı farklı olmaktadır. Bu sene, Işık Hadisesini 22 ve 23 Eylül tarihlerinde olmak üzere arka arkaya iki gün görme şansı vardır, çünkü Güneş’in 22 ve 23 Eylül’deki konumları kule üstündeki aynanın görüş alanı içine girecek şekildedir.

Yaklaşık elli yıl aradan sonra, ilk defa 23 Eylül 2011 de ve onu takip eden 2012, 2013 ve 2014 yıllarında, Siirt Valiliği tarafından olayı tanıtmak için 23 Eylül’e yakın tarihlerde Işık Hadisesi Kültür ve Tanıtım Şenlikleri düzenlenmiştir. 2015 yılında sonbahar ekinoksu Kurban Bayramı günlerinden birine denk gelmesi nedeniyle, 2016 yılında 15 Temmuz menfur hadisesi sebebiyle şenlik düzenlenmemiş ama dev dijital ekranın kurulması geleneği devam etmiştir. Bu sene de bu gelenek devam edecek, 23 Eylül 2017 tarihinde dev dijital ekran kurulacak ve gelen misafirlere Tillo Işık Hadisesini Tillo Meydanında canlı izleme imkanı sunulacaktır.

Dünyada eşi, benzeri ve örneği olmayan; bilim ve maneviyatın, fen ve dinin birlikteliğinin insanlara ne kazandırabileceğini hissettiren; kardeşliğin, dostluğun, karşılıklı saygı ve insan sevgisinin imkansızı, yani yapılamaz denileni nasıl da yapılabilir kıldığının bir somut göstergesi Tillo Işık Hadisesine sadece dört gün kaldı. Vakti ve imkanı olanların bu fırsatı kaçırmamasını, Tillo’ya gidip bu eşsiz olayın canlı şahidi olmalarını tavsiye diyorum. 23 Eylül sabahı meydanda dev ekran önünde ışık hadisesini izleyecekleri için, bir gün önce ve bir gün sonra Güneş’in doğuşunu türbe’nin dışında kulenin dibinde, türbe girişi önünde izlerlerse, astronomik hesaplarla yaptığımız yukarıdaki şekilde verilen bilgileri kontrol edebilirler. Doğu ufkunun açık ve bulutsuz olmasını, ve o mübarek beldede edilen duaların kabulünü Canab-ı Erhamürrahinden niyaz ediyorum.

Prof.Dr. Zeki EKER

Akdeniz Üniv. Fen Fakültesi.

Uzay Bilimleri ve Teknolojileri Bölümü

Antalya