Bana, “İrade nedir?” diye soracak olursan, cevabım şu olur:

İrade, kalbi, âlemlerin rabbi olan Allah’ın sevgisine, rızasına, isteğine bağlamak; malı mülkü terk edip fâni ve helak edici şeylere hükmetmek; rahatı terk etmek, mubah şeylerden yüz çevirmek; Allah’ı arzulamak ve O’nun muhabbet ateşinde yanmaktır.

Bir pervanenin bile kendini mum ışığında yaktığını görmüyor musun? Miskin bir pervane bile kendini ateşe atıp yakıyor da bu yanıştan bir hayat umuyor. O küçücük haliyle, canını sevgilisinin kollarına atıp feda ediyor da sen, üstün bir varlık olarak, mükemmel bir sevgili için nefsini harcamakta, varlığını ona armağan etmekte tereddüt ediyorsun. Sonsuza kadar bu fâni dünyada yaşayacağını mı zannediyorsun! O küçücük pervane tüm varlığını sevgilinin ateşinde yakarak yeni bir hayata doğacağını biliyor da, sen yücelerden gelen, “Allah yolunda öldürülenleri sakın ölü zannetmeyin. Onlar diridirler” (Âli İmrân-169) sesini duymana rağmen hâlâ duraklamaktasın.

Bu gibi insanlar, iradelerinde sadık olmayan, yalancı kimselerdir. Onların hakiki (manevî) lezzetlerden hiçbir nasibi yoktur.

Şüphesiz nefsini harcamadıkça ve varlığını yok etmedikçe Allah’a kavuşamazsın. Nefis perdesini kaldırmadıkça O senin için, sen de O’nun için olamazsın. Varlığını yok edersen, O’nunla baki olursun. Her kim ki varlığını O’na feda ederse Allah Teâlâ onu kendine dost edinir, halef yapar.

Nefsin her şeyden hakir; muradın her şeyden aziz olduğuna göre, değersiz ve hakir bir şeyi, kıymetli ve aziz bir şeye değişmedikçe Hakk’ın müridi ve talebesi olamazsın.

O halde varlığını O’na sun, nefsini O’na feda et. Bak, Resûl-i Kibriya ile özel konuşmak isteyenlere ne buyuruluyor:

“…Onunla konuşmadan önce sadaka veriniz…” (Mücâdile-12) İşte, Cenâb-ı Hakk’a kavuşmanın bedeli, O’na canı hediye vermektir.

Bunu yaptığında, eğer mürid isen murad, talip isen matlûp, habîb isen mahbûb olursun. İşte o zaman sende, “Allah dilemedikçe dileyemezsiniz…” (İnsân-30) ayeti tecelli eder.

Atomlarla Kur’an Yazmak

Ey insan, Allah’tan başkasına yöneldiğin ve iltifat ettiğin müddetçe sürekli “lâ ilahe illallah” de ki kötü sıfatların gitsin, iyi sıfatların artsın.

Sende, iyi ve kötü olarak iki türlü sıfat vardır, iyi sıfatlar Allah’ın ihsanı, kötü sıfatlar ise adaletinin gereğidir.

Bu iyi ve kötü sıfatların değişik kısımları vardır.

Kötü ahlâkların temeli yedi şeyden meydana gelip bunların her birinin arkasında şeytan vardır. Bu yedi şey; kötü his, kötü meşguliyet, hevâ, nefis, fâsid nefis, beşerî haller ve kötü huydur.

Güzel sıfatların temeli sekiz şeyden oluşup bunların her birinin arkasında melek vardır. Bunlar, his, fehim, akıl, gönül, kalp, ruh, sır ve himmettir.

Bunlardan her biri bir diğerine tekabül etmektedir. Şöyle ki, kötü olan his iyi olanın, kötü meşguliyet fehmin, hevâ aklın, nefis fesadı gönlün, beşerî haller ruhun, kötü huy sırrın karşılığı olup şeytan da meleğin karşılığıdır. Yalnız güzel sıfatların sekizinci sırasındaki himmetin karşılığı yoktur.

İMAM GAZALİ